Mucize’nin Tersi Nedir? İyi Şeylerin Yokluğu Değil, İyi Açıklamaların Varlığı
Şunu en baştan söyleyeyim: “Mucize”ye sarılmak kolay, çünkü karmaşıklığın üstüne parlak bir sim geçirmemize izin veriyor. Ama ben bu yazıda, o simi silmekten yanayım. Evet, “Mucize’nin tersi nedir?” sorusuna romantik bir cevap değil, rahatsız edici derecede dünyevi bir yanıt arıyorum: Mucize’nin tersi, olağan nedensellik, istatistik ve kanıta dayalı açıklamadır. Bu kulağa kuru mu geliyor? Belki. Ama tartışalım; çünkü hayatlarımızı etkileyen kararlar çoğu zaman “mucize umudu” ile “kanıta sadakat” arasında gidip geliyor.
Mucizeyi Tanımlamadan Karşıtını Bulamayız
Mucizeyi genellikle “doğal yasaların ötesinde, beklenmedik ve olağanüstü bir olay” olarak paketliyoruz. Bir anda iyileşen hastalık, imkânsız görünen bir tesadüf, şansın şaha kalktığı bir an… Peki bu tanımın zayıf yönü ne? “Doğal yasanın ötesi” ifadesi, çoğu zaman bilmediğimizi “bilinemez” sanma hatasına yaslanıyor. Tarihte “mucize” denmiş birçok şey, daha iyi ölçümler ve daha keskin yöntemlerle doğal ve tekrar edilebilir açıklamalar buldu. O hâlde “Mucize’nin tersi nedir?” sorusu bizi şuraya getiriyor: Açıklanabilirlik.
Olasılık, Sıradanlığın Şiiridir
Bir piyangoyu birinin kazanması “mucize” gibi görünür; ama biri mutlaka kazanır. Sana denk gelmesi nadirdir, evrende birinin başına gelmesi kaçınılmazdır. İhtimaller, tekil yaşamlarımızın ölçeğinde şok edicidir; popülasyon ölçeğinde ise sıradandır. Bu nedenle mucize retoriğinin karşısında duran şey “kara talih” değil; büyük sayılar kanunudur. Bir uçak kazasından yürüyerek sağ çıkan kişi manşettir; her gün güvenle varan binlerce uçuş manşet değildir. Haber değeri ile gerçekliğin düzeni aynı şey değildir.
“Açıklama” Mucizeyi Değil, Efsaneyi Tehdit Eder
Burada bir yanlış ikiliğe düşmeyelim: Bir olaya sebep bulmak, onun değerini azaltmaz; sadece eğer onu efsaneleştiren sis perdesini dağıtır. Kalp krizi riskini düşüren bir yaşam tarzı değişikliği “mucize” değildir; fakat binlerce hayat kurtarır. Antibiyotikler “mucize ilaç” diye anıldı; oysa onlar, neden-sonuç zincirinin daha iyi anlaşılmasının ürünüdür. Mucize anlatısı çoğu zaman eylemsizliği ödüllendirir (“dua edip bekleyelim”), açıklama ise eylemi kışkırtır (“deney yapalım, tedaviyi iyileştirelim, politikayı düzeltelim”).
Mucize’nin Tersi: Sıkıcılık Değil, Sorumluluk
“Mucize’nin tersi nedir?” diye sorunca akla “felaket” geliyor olabilir; çünkü zihinlerimiz ikili karşıtlıkları sever. Oysa mucizenin gerçek karşıtı felaket değil; sistematikliktir. Felaket de “neden-sonuç” çerçevesinde anlaşılır; risk, altyapı, hazırlık, yönetim… Mucize beklemek, yönetilemez olana yatırım yapmaktır; sistem kurmak, sorumluluğa yatırım yapmaktır. Bu yüzden mucize dilinin zayıf noktası, başımıza gelen iyi şeyleri dışsal güçlere, kötü şeyleri kötü şansa yazmasıdır. Sonuç? Öğrenme fırsatlarının buharlaşması.
Bilişsel Tuzaklar: Mucize Algısının Mayın Tarlası
Seçici aktarım (survivorship bias): Sadece “olağanüstü” hikâyeler anlatılır; gerçekleşmeyen milyonlarca benzer teşebbüs görünmez olur.
Temel oran ihlali (base-rate neglect): Nadir olayların arka plan oranlarını yok sayar, “bana denk geldi”yi “doğanın kuralı bozuldu” sanırız.
Neden yüklemesi (apofeni/patternicity): Rastlantısal kümelerde anlamlı desenler uydururuz.
Ajans atfetme: Kayıp kontrol duygusunu, görünmez bir fail icat ederek telafi ederiz.
Bu tuzaklar, mucize söylemini büyütür; açıklama ise bu sisin içinden tekrar edilebilir kanıtla geçer.
Din, Bilim ve Günlük Yaşam: Üç Zeminde “Tersi”
Teolojik zemin: Mucize, aşkın bir müdahale olarak görülür. Tersi, “görünürde sıradan” işleyiştir. Ancak pek çok inanç geleneğinde de dünyevi çabayı küçümsemek teşvik edilmez; tam tersine emek, adalet ve hikmet vurgulanır.
Bilimsel zemin: Mucize, test edilemeyen hipotezdir; tersi, yanlışlanabilir, ölçülebilir açıklamadır.
Gündelik pratik: Mucize, “bir anda çözüm”e çağrıdır; tersi, küçük ama istikrarlı iyileştirmelerdir. Diyet listesi değil, alışkanlık; mucize krem değil, güneş koruması; mucize yatırım değil, risk dağıtımı.
Provokatif Sorular: Tartışmayı Açalım
Bir olay “mucize” etiketi aldığı anda, onu sorgulama hakkımız elinden alınmış olur mu?
Mucize anlatısı, tesadüfleri açıklama gücümüzü köreltip bizi pasif tüketicilere çeviriyor olabilir mi?
“Mucize beklemek” ile “olasılıkları tasarlamak” arasında etik bir fark var mı?
Mucizeye ihtiyacımız, aslında anlam açlığımızın semptomu olabilir mi?
Sonuç: Mucize’nin Tersi, Umutsuzluk Değil; Yöntemdir
“Mucize’nin tersi nedir?” sorusuna cesur bir yanıt: Nedensellik, olasılık ve yöntem. Bu üçlü, umut düşmanı değildir; umudu teslim almaktan kurtarır. Çünkü mucize, denk gelirse iyidir; yöntem, denk getirmeyi öğretir. Günün sonunda mesele şu: Hayatımızı açıklanamayana mı bağlayacağız, yoksa açıklayabildiğimiz ölçüde onu dönüştürmeyi mi deneyeceğiz?
“Beklemek mi, inşa etmek mi?”
“Tek atımlık mucize mi, sürdürülebilir ilerleme mi?”
Yorumlarda karşılaşalım; razı olduğumuz tesadüfleri ve talip olduğumuz yöntemleri birlikte tartışalım.